Categoriearchief: Blogartikelen

Loki: functie en rollen.

© Aswulf, 2003

In dit artikel wil ik trachten een aantal aspecten van Loki te verduidelijken door ze los te koppelen van romantische fantasieën uit onder andere de 19e eeuw en de demoniserende invloeden van het christendom sinds het begin van de 10e eeuw te onderstrepen.

Geconfronteerd met een mythologisch figuur met de omvang en complexitieit van Loki, is de eerste vraag die beantwoord moet worden een kwestie van methodologie, of met andere woorden: "Waar moeten we beginnen?"

BRONMATERIAAL

Laten we daarom eerst naar het beschikbare bronmateriaal kijken. In tegenstelling tot bij andere goden in de noordse mythologie, kunnen tot nu toe geen archeologische vondsten meer licht op het fenomeen Loki werpen, met uitzondering van een handjevol late grafische representaties die mogelijkerwijze episodes uit het gezamenlijke Loki mythos illustreren. Evenmin als er sporen van Loki terug te vinden zijn in het corpus van romeinse teksten dat ons bekend is, zijn er referenties naar hem in de christelijke teksten die vanaf 700 over het heidendom geschreven worden.
Het bronmateriaal beperkt zich dus hoofdzakelijk tot de scandinavische liederen, gedichten en saga's. Maar ook hier is enige voorzichtigheid geboden, want slechts een aantal hiervan kan zonder enige twijfel gedateerd worden in de heidense periode. De Proza Edda van Snorri Sturlusson bevat uiteraard menige verwijzing naar Loki, maar daar deze pas tijdens de 13e eeuw opgeschreven werd, is het niet vanzelfsprekend dat het beeld dat hier gegeven wordt ook daadwerkelijk overeenkomt met het beeld dat men van Loki had in de bloeiperiode van het scandinavische heidendom.
Bij het lezen van het bronmateriaal ontstaat een beeld van een mythologisch figuur met vele, onderling tegenstrijdige, eigenschappen.1 Een volledige inventarisatie van al deze eigenschappen maakt echter duidelijk dat deze inconsistentie niet persé inherent aan de aard van Loki is, maar mogelijkerwijze een reflectie is van de verschillende tijdperken waarin de episodes geschreven zijn.
De verleiding is natuurlijk groot deze schaarse oud-scandinavische bronnen te completeren met moderne folklore en volksgeloven, des te meer daar er twee faeröese ballades bestaan met Loki als hoofdfiguur. De problematiek rondom deze benadering is zodanig2 dat wij echter deze verleiding moeten weerstaan.

ETYMOLOGIE

Een mogelijke benadering om de essentiële karaktertrekken van Loki beter te kunnen begrijpen is een etymologische analyse van zijn naam; een methode die reeds belangrijke bijdragen heeft geleverd in de analyse van andere godheden, zoals bijvoorbeeld het complex Odhinn-Wodan.
De opvallende overeenkomst tussen de naam Loki en het oud-noorse woord logi ‘vuur' heeft lang geleid tot een algemene opvatting van Loki als vuurgod, welke opvatting verder werd ondersteund door zijn gelijkenis met de griekse Prometheus. Alhoewel de vergelijking met Prometheus niet te ontkennen valt en zelfs een belangrijk element vormt voor het begrijpen van de onderliggende complexitieit van Loki, kunnen we deze etymologische verklaring vrij gemakkelijk afwijzen, daar er geen andere overtuigende elementen die in deze richting wijzen te vinden zijn in de overleverde verhalen.

Een tweede mogelijke etymologische verklaring, welke is afgeleid van het oud-noorse lūkan ‘sluiten', schetst een beeld van Loki als ‘de sluitende god, de god die het einde der wereld veroorzaakt'3 , voornamelijk door het feit dat de wereld in vuur eindigt. Deze theorie is niet alleen op de connectie tussen Loki en vuur gebouwd, maar ook op de christelijke interpretatie van Loki als een soort Lucifer, en brengt ons als zodanig niet verder in ons onderzoek. Een andere interpretatie van deze etymologische verklaring plaatst Loki in de rol van god van de onderwereld. Een zekere relatie met de onderwereld kan niet ontkend worden, getuige zijn nakomelingen Fenrir, Jormungandr en in het bijzonder Hel, maar helaas is de schaarse informatie uit de schriftelijke bronnen niet voldoende om deze relatie duidelijker te kunnen omschrijven.

GOD, REUS OF DUIVEL?

Ondanks de late optekening van de Proza Edda, waarin Snorri Sturlusson melding maakt van het feit dat Loki tot het reuzengeslacht behoort, duidt de etymologie van de namen in Loki's genealogie op het feit dat het aannemelijk is dat deze berust op een oude traditie. De meest voor de hand liggende conclusie die men hieruit zou kunnen trekken is dat Loki eigenlijk niet als een god beschouwd werd. Dit is echter een te simplistische interpretatie: de aanvoerder van de godengeslacht der Asen, Wodan, is zelf afkomstig van de reuzen. Waarom wordt Loki dan nooit volledig tot het godengeslacht gerekend?
Volgens J. de Vries4 moeten we Loki eerder zien als een combinatie van ‘culture-hero' en ‘trickster'5 . Deze hypothese biedt een aannemelijke verklaring voor de tegenstrijdige aspecten van Loki, alsmede een verklaring voor de vele subtiele parallellen tussen Wodan en Loki. Loki is dan immers de donkere helft van de ‘culture-hero' tweeling.
Sluwheid, diefachtigheid, valsheid en erotische schaamteloosheid; allemaal karaktertrekken van de ‘trickster' die eveneens op Loki van toepassing zijn. Maar een godheid van dit soort wordt vaak de slachtoffer van zijn eigen streken: de ‘trickster' lijkt te veel op de mens om zijn goddelijke status te bewaren. Tegelijkertijd met een hoger cultureel niveau ontwikkelen zich hogere en nobelere concepties van de andere goden zoals Wodan en Donar – Loki daarentegen heeft waarschijnlijk geen publieke cultus genoten, getuige het gebrek aan theofore plaatsnamen gevormd rondom het element Loki.
In zo'n situatie is het niet verbazingwekkend dat de komst van het christendom de genadesteek voor Loki betekende. Met al zijn negatieve karaktertrekken is hij de ideale kandidaat voor de heidense equivalent voor Lucifer, met wie er tevens een ongelukkig homonymie bestaat. Zijn rol in de dood van Balder is waarschijnlijk aan deze periode toe te schrijven; als Loki in de heidense tijdperk als slecht beschouwd werd hadden wij hem in een veel prominentere rol verwacht in de Ragnarok.

CONCLUSIE

De neiging om Loki als een vuurgod te zien is terug te voeren op de toevallige, etymologisch niet te verantwoorden, gelijkenis tussen Loki en logi. Ondanks de grilligheid van zijn karakter, bestaat er geen bewijs dat Loki de functie als vuurgod vervult. Ook het demonische karakter van Loki dat vooral naar voren treedt in de latere verhalen kunnen we eenduidig bestempelen als christelijke toevoegsels.
Een mogelijke benadering om de uiteenlopende aspecten van Loki te begrijpen en uit te leggen is in Loki een ‘culture-hero/trickster'5 te zien. Maar uiteraard zijn er andere mogelijkheden om deze complexe godheid te interpreteren.

 

  1. De geïnteresserde lezer vindt een uitgebreide kritische analyse van deze eigenschappen en van de individuële teksten waarin ze voorkomen in "The problem of Loki", J. de Vries, FF Communications no. 110 <terug>
  2. Voor een diepgaande discussie van deze problematiek zie:

    • "Die Bedeutung der Volkskunde für mythologische und religionsgeschichtliche Untersuchungen"
      J. de Vries, Germanisch-Romainisch Monatschrift (XX, p27-39)
    • "Contributions to the study of Othin especially in his relation to the agricultural practices in modern popular lore"
      J. de Vries, FF Communications no. 94 <terug>
  3. Handbuch der germanischen Mythologie, W. Golther, p406 sqq <terug>
  4. The problem of Loki, p271-281 <terug>
  5. culture-hero: mythologische held, specifiek aan een bepaalde culturele of ethnische groep, die de wereld verandert door ontdekkingen of uitvindingen.
    Trickster: Een god of geest die listen en streeken uithaalt of die op andere manieren de gedraags normen overschrijdt. <terug>

 

 Bronnen

  • Altgermanische Religionsgeschichte – Jan de Vries
    Walter de Gruyter & Co., Berlin 1957
  • The problem of Loki – Jan de Vries
    FF Communications no 110, Helsinki 1933
  • Handbuch der germanischen Mythologie – W. Golther
    Leipzig 1895
  • Nordisk Hedendom – Folke Ström
    Akademiförlaget, Göteborg 1997
  • La religion des anciens Scandinaves – Régis Boyer
    Payot, Paris 1981

  Verder lezen?

  • Loki – Georges Dumézil
    Wissenschaftlige Buchgesellschaft, Darmstadt 1959
  • Loki in Scandinavian Mythology – Anna Birgitta Rooth
    C.W.K. Gleerups Föörlag, Lund 1961
  • Loki – ein mythologisches Problem – Folke Ström
    Almquist & Wiksell, Göteborg 1956
  • Johannes Old Norse Page – Loki article
    http://www.luth.se/luth/present/sweden/history/gods/johannes/introduction